تحلیل آمایش استان آذربایجان شرقی

به دلیل تمرکز صنایع استان در شهرستان تبریز، اسکو و آذرشهر، اغلب فرصت‌های شغلی بخش خدمات و صنعت در این منطقه شکل گرفته است. البته در سال‌های اخیر با توجه به رشد منطقه آزاد ارس، فعالیت های خدماتی در این منطقه رشد داشته است. همچنین به علت تمرکز صنعت، خدمات و امکانات رفاهی در مرکز استان شاهد سیل مهاجران در دهه گذشته می باشیم. روند مهاجرت باعث ایجاد معضل بزرگ حاشیه نشینی در کلان شهر تبریز شده و جریان اصلی مهاجرتی در استان به سمت منطقه صنعتی-خدماتی تبریز-اسکو- آذرشهر است. با بررسی های میدانی و تحلیل روند مهاجرت داخل استان بیشترین جذب مهاجر را کلانشهر تبریز داشته که 60 درصد این حاشیه نشینی در ضلع جنوبی اتوبان پاسداران و بقیه در مناطق حاشیه جنوبی تبریز به صورت پراکنده قرار دارد. بنا بر تحلیل‌های مبتنی بر دینامیک اشتغال استان، شاهد توسعه شهرنشینی و تغییر ترکیب جمعیت شهر به روستا می باشیم که منجر به توسعه منطقه‌ای مرکز پیرامون شده است. به همین دلیل می توان اقتصاد شکل گرفته در استان را به دو منطقه کسب وکاری تقسیم کرد:

منطقه اول ابرشهر تبریز (شامل: شهرستانهای تبریز، اسکو، آذرشهر) که فعالیت آن در حوزه صنعت، صنایع دستی (دست بافته ها) خدمات بازرگانی و گردشگری است و بیش از نیمی از اشتغال استان را به خود اختصاص داده است. منطقه دوم شهرستان‌های اقماری استان که تمامی ارتباطات اصلی را با مرکز استان دارند و فعالیت در حوزه محصولات باغی و زراعی، صنایع دستی(فرش دستباف و ورنی و...) به عنوان صنعت مکمل کشاورزی، معدن و خدمات (مزیت منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس) در آنها بیشتر انجام می شود.

اشتغال بخش صنعت استان:  39/7درصد
اشتغال بخش خدمات استان: 40/1  درصد
اشتغال بخش کشاورزي استان: 20/1درصد

• کشاورزی

استان آذربایجان شرقی با دارا بودن ۴۱۴ هزار هکتار اراضی آبی و ۸۰۷ هزار هکتار اراضی دیمی، جزء استان‌های برتر در تولیدات کشاورزی و دامی می‌باشد. این استان با دارا بودن شرایط اقلیمی متنوع و قابلیت‌های بالقوه منابع طبیعی و منابع انسانی تجهیز شده، می تواند به عنوان یکی از استان‌های مهم کشور در زمینه تولید محصولات کشاورزی، دامی و پروتئینی محسوب شود. (زیربخش جنگل داری و ماهی گیری در استان فاقد مزیت نسبی بوده است).

بحران خشکسالی و کمبود منابع آبی، برخی از مزیت های کشاورزی استان را از بین برده است و در حال حاضر تولید محصولات زراعی- باغی در حال جایگزینی با کشاورزی گلخانه ای و صنایع تبدیلی هستند. شاخصترین رتبه استان در بخش تولید محصولات زراعی- باغی به ترتیب زیر است: رتبه های اول تولید پیاز،  زرد آلو، یونجه کشور و رتبه دوم تولید سیب درختی، بادام، عسل در کشور و رتبه سوم تولید تخم مرغ، رتبه چهارم از نظر سطح کشاورزی و رتبه پنجم از نظر سطح باغات در کشور را به خود اختصاص داده است.

مزیت های استان در بخش کشاورزی به شرح زیر است:

1. جاری بودن رودخانه های دائمی و پر آب ارس، قزل اوزن و آجی چای در داخل حوضه های آبریز استان
2. وجود ۴۵۰ گونه گیاه دارویی مثل گیاهانی از نوع خاص همچون بابونه، مرزه، پونه، آویشن، کاکوتی، مریم گلی، خار مریم
3. وجود 3 هزار هکتار زمین زیر کشت کلزا
4. وجود رودخانه ارس و سد خداآفرین مزیت نسبی برای کشت محصولات استراتژیک همچون گندم و جو
5. مزیت تولید محصولات باغی از جمله انگور، زردآلو، سیب درختی، سیب زمینی، گردو، بادام،گلابی
6. تولید گیاهان دارویی، گل‌های تزئينی ، تولید محصولات باغی و کنسانتره میوه
7. مزیت  استقرار صنایع تبدیلی کشاورزی و توسعه آجیل و خشکبار
8. مزیت توان تولید در محصولات زراعی پیاز، سماق طبیعی، زالزالک، سنجد در مقایسه با سایر محصولات بر اساس شاخص RCA

• صنعت

آذربایجان شرقی یكي از قطب‌های صنعتی كشور، به لحاظ تمركز صنايع سنگين توليدكننده ماشين‌آلات و تجهيزات است و  حدود 7600 واحد صنعتی تولیدی كوچك و بزرگ با حدود 600 هزار نفر مشغول به فعالیت است که عمده واحدهای صنعتی آنها شامل صنایع غذایی، دارویی و بهداشتی؛ صنایع نساجی و چرم؛ صنایع شیمیایی و سلولزی؛ صنایع کانی غیرفلزی؛ صنایع سنگین تولیدکننده ماشین‌آلات و تجهیزات و قطعه‌سازی؛ صنایع خودرو، نیرو محرکه و ریخته‌گری و صنایع بالادست نفت، فولاد و پتروشیمی می‌باشند. در معادن استان  نیز بیش از ۸ ميليارد تن ذخيره معدنی شناسايی شده است . این استان با دارا بودن 625 معدن دارای رتبه سوم در کشور است. همچنین آذربایجان شرقی دارای ذخایر منحصربفردی از قبیل مس، نفلین‌سینیت، کائولن، پرلیت، دیاتومیت و ... می‌باشد. از جمله عناوین مهم جهانی مأخوذه این استان می‌توان به اخذ برند جهانی در فرش دستباف هریس و اخذ عنوان جهانی تبریز به عنوان شهر جهانی فرش دستباف اشاره کرد. این استان یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های تخلیه و بارگیری کالاهای صادراتی در کشور محسوب می‌شود.

مزیت های استان در بخش صنعت به شرح زیر است:

1. مزیت نسبی حوزه صنایع دستی(دست بافته‌ها) با محوریت شهر تبریز
2. وجود معادن کانسار مس سونگون به عنوان بزرگ‌ترین اندیس‌های مس ایران و جهان (در شمال ورزقان بیش از 30 اندیس معدنی وجود دارد که بزرگترین انديس مس در شمال‌غرب ايران است. اين کانسار يکی از بزرگترين کانسارهای مس دنيا بوده و قابل مقايسه با معادن دنیا مانند بينگهام در آمريکا، چوکی کوماتا در شيلی است)
3. وجود صنایع بالادست از جمله مجتمع عظیم پتروشیمی تبریز و فولاد
4. مزیت تمرکز صنعت فرش دستبافت در استان
5. مزیت  تمركز صنایع سنگین تولیدكننده ماشین آلات و تجهیزات صنایع داروئی، غذایی نساجی و... به عنوان یکی از قطب های صنعتی کشور
6. مزیت نسبی ایجاد صنایع وابسته به کانی های فلزی و غیر فلزی
7. مزیت نسبی در ایجاد واحد های صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی مرتبط با محصول باغی همچون مربّا، کمپوت، مارمالاد
8. مزیت نسبی در تولید چرم و کفش
9. وجود فرصت ایجاد واحدهای صنایع تبدیلی وابسته به دامداری و دامپروری در دشت های کوهپایه‌ای استان

• خدمات

این استان دارای ۱۸۰۰  اثر ثبت ملی و دو اثر ثبت جهانی (بازار سنتی تبریز، بزرگ‌ترین سازه آجری جهان با ۲۷ هکتار وسعت و کلیساهای آذربایجان)، ۹ اثر صنایع‌دستی دارای مهر اصالت یونسکو، ۳۵ اثر دارای نشان برتر و ۸۰ رشته صنایع‌دستی فعال می‌باشد. در بحث خدمات تجاری بازرگانی نیز این استان به عنوان یکی از سرآمدان می‌تواند ایفای نقش کند. خدمات مرزی وبازگانی با کشور آذربایجان و ارمنستان که این مزیت، فرصت بسیار مناسبی را جهت ایجاد بازارچه‌‌های مرزی و فروش محصولات فراهم می‌کند؛ همچنین، در صورت قرار داشتن منطقه جزو مناطق آزاد اقتصادی، از معافیت‌های مالیاتی نیز برخوردار خواهد بود.

مزیت‌های استان در بخش خدمات به شرح زیر است:

1. مزیت نسبی در فعالیت‌های مرتبط با گردشگری و هتلداری در کنار منابع طبیعی همچون آبشار زیبای آسیاب خرابه، تالاب قوری گل و اماکن باستانی چون قلعه بابک اشاره نمود.
2. برخورداری از سیلوها، انبارها و سردخانه‌های مناسب.
3. مزیت دارا بودن بازار وسیع به عنوان تامین کننده اقلام مورد نیاز بازار در استان‌های اردبیل، زنجان، کردستان، آذربایجان غربی و خود استان.
4. مزیت ویژه جغرافیائی به عنوان چهارراه ارتباطی ایران و اروپا، طرح وجود راه آهن جلفا و برخورداری از جاده های ترانزیتی
5. وجود مبادی ورودی و خروجی در منطقه مرزی جلفا و نوردوز، گمرکات سهلان، تبریز و جلفا با ظرفیت‌های بالای حدود 40 هزار تن جهت ذخیره و انبار کالا، وجود منطقه آزاد تجاری _ صنعتی ارس در جلفا با سابقه ی یکصد ساله در ترانزیت کالا و فاصله 137 کیلومتری با کلان شهر تبریز
6. وجود بازارچه مرزی نوردوز و جلفا
7. وجود نمايشگاه بين‌المللی تبريز.
8. وجود مسیر زمینی تبریز به اردبیل (تبریز-بستان آباد-اردبیل) که مسیر ارتباطی با شمال کشور و بندر آستارا ست و دارای مزیت گردشگری ست
9. مزیت امكان برقراری پروازهای مستقيم بين تبريز ـ اروپا و تبريز ـ تركيه و ...
10. مزیت توان توسعه صنعت توریسم با توجه به طبیعت بدیع، زیبا و پیشینه فرهنگی و ابنیه تاریخی با ثبت دو اثر جهانی در یونسکو و انتخاب تبریز به عنوان پایتخت گردشگری کشور‌های اسلامی در سال 2018
11. ظرفیت ایجاد خط آهن در مسیر جلفا – اصلاندوز – پارس آباد به طول 242 کیلومتر و تجهیز آن به سیستم حمل و نقل ریلی در خاک ایران و سپس اتصال آن به خط آهن جمهوری آذربایجان در نقطه مرزی مشترک (طرح پیشنهادی)
12. ظرفیت احداث شهر فرودگاهی با استانداردهای بین المللی در منطقه ارس و در مسیر جلفا-ایواوغلی (طرح پیشنهادی)

در تحقیقات انجام شده توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، استان آذربایجان شرقی در بین 31 استان کشور با عدد شاخص 90 / 5،  دارای رتبه نوزدهم امنیت سرمایه گذاری می باشد که این شاخص بر اساس 7 شاخص  ثبات اقتصادی کلان، فرهنگ وفای به عهد و صداقت و درستی، تضمین حقوق مالکیت، شفافیت و سلامت اداری، عملکرد دولت، ثبات و پیش بینی پذیری مقررات و رویه های اجرایی و مصنویت جان و مال شهروندان از تعرض تعیین شده و هر کدام دارای مولفه های آماری و پیمایشی مربوط به خود هستند.

رتبه این استان برای ثبات اقتصادی 16  و در وفای به عهد 13 است. رتبه تضمین حقوق مالکیت  این استان 23 بوده ودر شفافیت و سلامت اداری رتبه 23 را دارد .

شاخص عملکرد دولت در این استان عدد97/ 5  است که دربین 31 استان رتبه 19 را دارا می باشد.

امکانات زیر بنایی استان

1. وجود دو نيروگاه برق حرارتی و گازی در استان و شبكه‌های وسيع توزيع و انتقال برق.
2. وجود پالايشگاه تبريز و شبكه‌های انتقال نفت و گاز طبيعی.
3. برخورداری از شبكه‌های وسيع حمل و نقل جاده‌ای، راه آهن، فرودگاه‌های بين‌المللی تبريز و مراغه.
4. وجود بازارچه‌های مرزی مشترك با كشور‌های آذربايجان و ارمنستان.
5. وجود دانشگاه‌ها و مراكز آموزش فنی و حرفه‌ای و مؤسسات تحقيقاتی صنعتی، تأمين كننده نيروی انسانی ماهر و متخصص در استان.
6. وجود گمركات متعدد در داخل محدوده و نوار مرزی شمال استان.
7. برخورداري از سيلوها، انبارها و سردخانه‌های مناسب.
8. فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز، بزرگترین فرودگاه ناحیهٔ شمال غرب ایران است که به جهت واقع شدن در مرز و کریدور هوایی ایران به اروپا و آسیای میانه از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین فرودگاه سهند مراغه با مساحت 42 هکتار در جنوب استان.
9. منطقه آزاد ارس با ظرفیت افزایش میزان واردات كالای وارده به مناطق تا سقف 3،000،000،000 دلار، در 3 بخش منفصل نیز قسمتی از شهرستان كليبر به وسعت 24 هزار هكتار (موسوم به قلی بيگ لو) و اراضی اطراف سد خدآفرين به وسعت 6100 هكتار و محدوده گمرك نوردوز ( مرز ایران با ارمنستان) به وسعت 240 هكتار جمعاً به وسعت 51000 هكتار
10. وجود 33 شهرك صنعتی و تخصصی و 14 ناحیه صنعتی

چکیده اطلاعات بخش هاي اقتصادي استان آذربایجان شرقی 

اشتغال بخش صنعت استان : 39/7 درصد (حدود 471794 نفر)

اشتغال بخش خدمات و بازرگانی : 40/1 درصد (حدود 476607 نفر)

اشتغال بخش کشاورزي استان : 20/1 درصد (حدود 238744 نفر)

وجود 33 شهرك صنعتی و تخصصی و 14 ناحیه صنعتی، وجودمراکز متعدد دانشگاهی دراستان و وجودمزیت نسبی در13 رشته فعالیت صنعتی استان از قبیل: صنایع دستی (فرش دستباف)، چرم سازي، صنایع غذایی و آشامیدنی، تولید مبلمان و چوب و محصولات چوبی، قطعه و مجموعه سازي (مخصوصاًدرحوزه خودروسازي)، ماشین سازي و شیمیایی؛ وجود مراکزآموزش فنی وحرفه اي مجهز و مراکز آموزش فنی شرکتهاي بزرگ صنعتی؛ وجود صنایع مادر پیشرفته، شهرکهاي تخصصی مانند: سرمایه گذاري خارجی، فنآوري قطعات خودرو، مصالح ساختمانی تبریز و سرامیکی مرند و همچنین واحدها و تشکلهاي صنعتی و صنایع تبدیلی را می توان نام برد. 

همجواري استان با کشورهاي خارجی و دسترسی آسان به بازارهاي اروپا و آسیاي میانه؛ وجود پالایشگاه و مجتمع پتروشیمی تبریز و کارخانه هاي بزرگی نظیر: تراکتورسازي،ماشین سازي، فولاد و کارخانجات تولیدکننده نیروي محرکه، قطعه سازي وقالب سازي براي احداث صنایع خودروسازي و واحدهاي صنایع غذایی و آشامیدنی که در زمره واحدهاي صنعتی پیشرو کشور می باشند، بخشی از توان کسب و کار استان است. در آذربایجان شرقی حدود 7600 واحدصنعتی تولیدي کوچک و بزرگ با حدود 600 هزارنفر مشغول به فعالیت است. این استان بیش از 957 کارگاه صنعتی 10 نفرکارکن وجود دارد.در مقایسه با بخش هاي تولیدي استان،بخش خدمات عموماً رشد داشته است. استان آذربایجان شرقی به سبب موقعیت خاص استراتژیکی، با داشتن قابلیتهاي فراوان، مرکز مناسبی براي فعالیتهاي بازرگانی خارجی به شمارمیرود. از بابت بازرگانی داخلی، شهرتبریزبه دلیل دارابودن امتیازات و برتریهاي ویژه در منطقه شمال غرب کشور، دارا بودن بازار (بزرگترین بازار سر پوشیده جهان) به عنوان تامین کننده اقلام مورد نیاز استانهاي اردبیل، زنجان، کردستان، آذربایجان غربی و خود استان، موقعیت ویژه جغرافیایی و مرکزیت سیاسی، اداري و اقتصادي، از مهمترین مراکز فعالیت بازرگانی به شمارمی رود.

شرکت هاي بازرگانی وارد کننده مواد اولیه، عمده فروشی، خرده فروشی، حمل و نقل، ارتباطات، خدمات مالی، ملکی و بیمه از عمده فعالیت هاي بخش بازرگانی می باشند. خدمات بیشترین رشد را از لحاظ سهم اشتغال استان در سال 1395 داشته است. 
بر اساس شرایط جغرافیایی استان و نزدیکی با کشورهاي جمهوري آذربایجان، ارمنستان و ترکیه، توسعه بخش خدمات و بازرگانی در منطقه، قابل توجیه است. همچنین منطقه آزاد تجاري صنعتی ارس با محوریت شهرستان جلفا، عمدتا بر پایه خدمات و بازرگانی (فروشگاههاي عرضه کالا، رستوران ها و... ) در 10 سال گذشته با حضورگردشگران شاهد توسعه مشاغل مختلف بوده است. همچنین برخی کارخانه هاي تولیدي و صنعتی نیز با سرمایه گذاري هاي داخلی و بعضا خارجی در منطقه به وجود آمده و فعالیت می نمایند. آذربایجان شرقی از نظر مقدار ذخایر معدنی رتبه نخست کشور را داراست، اما از نظر ارزش تولیدات آن در رتبه پنجم قراردارد. از لحاظ تعداد کارگاههاي صنعتی، چهارمین قطب صنعتی کشور محسوب می شود.